Ο παιδοψυχίατρος Τιμόθεος Σάββα μιλάει στη SPEAKNEWS και τον Περικλή Βλάχο για την επίδραση που έχουν η πανδημία και η καραντίνα του τελευταίου χρόνου στους ανήλικους, αλλά και στην οικογένεια συνολικά, και διαχωρίζει τις αντιδράσεις που έχουν στην δύσκολη συνθήκη που βιώνουμε οι έφηβοι και οι μικρότερες ηλικιακές ομάδες.
Μπορείτε να μας πείτε πώς επηρέασε ένας ολόκληρος χρόνος με πανδημία και lockdown την ελληνική οικογένεια;
Η επίδραση στην ελληνική οικογένεια καταγράφεται σε δυο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο αφορά στις σχέσεις των ανθρώπων στην ευρύτερη οικογένεια όπου απομακρύνθηκαν οι γενιές μεταξύ τους, τα εγγόνια π.χ. από τους παππούδες, δημιουργώντας την έλλειψη της στήριξης και συμπαράστασης του ενός προς τον άλλο καθώς οι σχέσεις αυτές είναι αμφίδρομες. Από την άλλη οι επιπτώσεις της πανδημίας και του lockdown στο επίπεδο της πυρηνικής οικογένειας ήταν και παραμένουν αρκετά αρνητικές στις περισσότερες των περιπτώσεων, ειδικά όταν υπάρχουν προβλήματα οικονομικά ή προβλήματα ψυχικής υγείας.
Η μεγάλη χρονικά συνύπαρξη των μελών της οικογένειας επέδρασε και θετικά και αρνητικά στις σχέσεις, καθώς είδαμε μέλη οικογενειών να έρχονται πιο κοντά, να γνωρίζονται καλύτερα, αλλά και να δημιουργείται αρκετή ένταση, ειδικά στους εφήβους.
Από την άλλη η διαχείριση του χρόνου και μιας νέας συνθήκης οδήγησε τους ανθρώπους μέσα στην οικογένεια να βρίσκουν τρόπους επίλυσης άλλου τύπου ζητημάτων εκτός από αυτά που ήδη γνώριζαν, ενώ η μείωση των αλληλεπιδράσεων της οικογένειας με άλλους ανθρώπους σε κάποιες περιπτώσεις ανέδειξε εντάσεις οι οποίες ήταν σε αδράνεια ή υποκρύπτονταν .
Από την προσωπική σας εμπειρία, διαπιστώνετε ότι οι ανήλικοι έχουν αντιληφθεί στην πραγματική της διάσταση την κατάσταση που βιώνουν; Ποιες είναι οι διαφορές στην πρόσληψη της κατάστασης, ανάμεσα σε έφηβους και παιδιά μικρότερης ηλικίας;
Λόγω της διαφοράς στο αναπτυξιακό στάδιο, τα παιδιά μικρότερης ηλικίας και οι έφηβοι αντιμετώπισαν και εισέπραξαν με πολύ διαφορετικό τρόπο την κατάσταση που βίωσαν. Η προσαρμοστικότητα των μικρότερων ηλικιών είναι αντιπροσωπευτική του εύπλαστου και της πλαστικότητας του μυαλού του παιδιού, σε αντίθεση με τους εφήβους οι οποίοι πιο δύσκολα μπορούν να διαχειριστούν αυτή την αυξημένη πολυπλοκότητα της νέας συνθήκης. Στην εφηβεία η διερεύνηση αφορά πάρα πολλά πράγματα και η πανδημία τα περιέπλεξε ακόμα περισσότερο, αυξάνοντας και το βαθμό δυσκολίας. Τα μικρότερα παιδιά αντιλήφθηκαν περισσότερο την κατάσταση μέσα από τα μάτια των ενηλίκων, των γονιών τους, οι οποίοι ανάλογα με το πώς χρωμάτισαν και πως επένδυσαν συναισθηματικά την κατάσταση, αντίστοιχα την παρέδωσαν και στα παιδιά. Από την άλλη, οι έφηβοι εκτός από αυτό που τους έδωσαν οι γονείς, διαμόρφωσαν και μια δική τους αντίληψη και τρόπο επεξεργασίας, που είναι συμβατός και με τις νοητικές τους ικανότητες.
Τι σημαίνει για τον ψυχισμό αλλά και την υπό διαμόρφωση προσωπικότητα ενός ανήλικου, η μακροχρόνια απουσία από το σχολείο και τις υπόλοιπες δραστηριότητές του;
Η μακροχρόνια απουσία από το σχολείο και τις άλλες δραστηριότητες μέσα από τις οποίες επικυρώνεται, δοκιμάζεται ή πειραματίζεται το παιδί και ο έφηβος με την κοινωνικότητα του, ήταν, ίσως, το σημαντικότερο πλήγμα που δέχτηκε αυτή η ηλικιακή ομάδα, καθώς η μισή ζωή τους κυριολεκτικά μπήκε σε μια λανθάνουσα κατάσταση η οποία χρονικά δεν ορίστηκε, δεν υπήρχε αρχή και τέλος, αλλά ένα ανοιχτό τέλος. Κι ενώ η απότομη, βίαιη εισβολή των οθονών στη ζωή των παιδιών, μας έβαλε να ψάχνουμε τρόπους για να «υπερασπιστούμε» ουσιαστικά τα παιδιά, μέσα σε αυτό το κλίμα λόγω της πανδημίας οι οθόνες ήταν αυτές οι οποίες τους πρόσφεραν διδασκαλία, επικοινωνία μεταξύ τους, διασκέδαση με τα παιχνίδια, ενημέρωση το οποίο πρακτικά σήμαινε πάρα πολλές ώρες μπροστά από την οθόνη, χωρίς ουσιαστικά ζωντανή επικοινωνία. Χρειάζεται επίσης να πούμε, ότι κάποια παιδιά έχουν ανάγκη την κοινωνική συναλλαγή, ώστε να εκπαιδευτούν σε κάποια ελλείμματα ή δυσκολίες που έχουν. Σημειώνω επίσης το γεγονός ότι στερήθηκαν την κοινωνική αλληλεπίδραση, όπως επίσης και τις υπόλοιπες δραστηριότητες στις οποίες εκτονώνονται ή εκφράζονται με κινητικό τρόπο. Χρειάστηκε τα παιδιά να βρούνε εναλλακτικούς τρόπους, οι οποίοι δεν είναι τόσο εύκολοι μέσα στο σπίτι και δεν αναπληρώνονται. Το υποχρεωτικό κλείσιμο των παιδιών έφερε στην επιφάνεια πολλά αρνητικά συναισθήματα, όπως ενοχές, θυμό, θλίψη, άγχος, τα οποία λόγω της μακρόχρονης έκθεσης σε αυτά και σε συνδυασμό με έναν ευάλωτο ψυχισμό δημιούργησαν αρκετά ζητήματα σε επίπεδο ψυχικού πόνου.
Εν’ όψει των πανελληνίων εξετάσεων που από μόνες τους αποτελούν μία εξαιρετικά ψυχοφθόρα διαδικασία, τι μηνύματα λαμβάνετε από τους εφήβους; Τι θα συμβουλεύατε τα ίδια τα παιδιά που ετοιμάζονται να δώσουν εξετάσεις και τους γονείς τους;
Η υπερβολική δουλειά η οποία συνδυάζεται με τις πανελλήνιες εξετάσεις είναι δυσανάλογη με τον ψυχισμό των εφήβων, είχε όμως αρκετά βοηθητικά στοιχεία στην προ covid εποχή. Ειδικότερα το να ξεκινήσει το παιδί να πάει στο σχολείο και να επιστρέψει με την παρέα, να πει και να ανταλλάξει απόψεις, ιδέες, εμπειρίες με τους συνομηλίκους, ήταν μια βαλβίδα αποσυμφόρησης, αλλά και διοχέτευση και μοίρασμα του άγχους και της ανησυχίας τους. Το κλείσιμο εμπόδισε κάθε ανατροφοδότηση είτε από τους συνομηλίκους, είτε από τους καθηγητές σε πραγματικό χρόνο και ουσιαστικά την ελεύθερη διαντίδραση. Το αποτέλεσμα σε πολλούς υποψηφίους είναι ένα αυξημένο άγχος, που ούτως ή άλλως υπήρχε, αλλά πιο δύσκολα διαχειρίσιμο. Πρακτικά το στενό περιβάλλον του υποψήφιου είναι αυτό το οποίο θα προσφέρει ανακούφιση, υποστήριξη, συμπαράσταση και ότι άλλο χρειάζεται. Επειδή η ελληνική οικογένεια και η ελληνική κοινωνία έχουν μεγάλη εμπειρία στις πανελλήνιες εξετάσεις, δε θα επαναλάβω καν τις γνωστές συμβουλές. Αυτό που χρειάζεται είναι να ενισχύσουμε έναν έφηβο να δει τις πραγματικές και πιθανές επιλογές του, όχι μόνο σε επίπεδο επαγγέλματος και σταδιοδρομίας, αλλά και γενικότερα στη ζωή του και να τον βοηθήσουμε να φτάσει σε αυτές.
Παρατηρείται από γονείς με παιδιά μικρότερων κυρίως ηλικιών, ότι τα παιδιά έχουν συνηθίσει το να είναι κλεισμένα στο σπίτι και δεν εμφανίζουν έντονη διάθεση να βγουν έξω. Υπάρχει όντως αυτή η τάση, και αν ναι αναμένεται να υποχωρήσει με την πιθανή επιστροφή στην κανονικότητα ή δημιουργεί πιο μακροχρόνιες επιπλοκές;
Πραγματικά υπάρχει το φαινόμενο στο οποίο τα παιδιά προσαρμόζονται σε μια νέα κατάσταση, ώστε να μένουν κλεισμένα στο σπίτι και ειδικά αν υπάρχουν προβλήματα διάθεσης, προβλήματα σχέσεων και τα οποία έχουν επιδεινωθεί με τη συνθήκη εγκλεισμού. Πιθανόν να χρειαστεί μεγαλύτερη προσπάθεια από πλευράς γονιών, ώστε να κινητοποιήσουν τα παιδιά τους και να επανέλθουν ή να αποκτήσουν κοινωνικές δεξιότητες που τους λείπουν, αλλά αυτό φαίνεται ότι στις μικρές ηλικίες είναι πολύ πιο εύκολο, σε αντίθεση με τους ενήλικες.
Λαμβάνοντας υπόψιν το απαισιόδοξο σενάριο, πιστεύετε θα αντέξουν ανήλικοι και ενήλικες ένα νέο lockdown ή πρέπει οι αρχές να στραφούν σε άλλους τρόπους αντιμετώπισης της πανδημίας;
Λαμβάνοντας υπόψη και καταγράφοντας τη διαχείριση σε ψυχικό επίπεδο των ενηλίκων και των ανηλίκων σε αυτό που ζήσαμε, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα πολλαπλασιαστούν, θα ενταθούν τα αρνητικά αποτελέσματα στην ψυχική υγεία των ανθρώπων. Οι ενήλικες έχουν διάφορους και περισσότερους τρόπους για να διαχειριστούν μια τέτοιου τύπου στρεσογόνα κατάσταση. Παρόλα αυτά η χρήση ή η κατάχρηση ηρεμιστικών, αντικαταθλιπτικών, αλκοόλ και ουσιών είναι κάτι που παρατηρήθηκε και στο οποίο θα ξανακαταφύγει ο άνθρωπος ο οποίος το χρησιμοποίησε. Θα υπάρχουν όμως και άλλοι οι οποίοι θα προστεθούν σε αυτόν τον αριθμό. Οι αυτοτραυματισμοί, η κατάθλιψη και το άγχος των εφήβων έχουν φτάσει ήδη σε πολύ υψηλά ποσοστά, τα οποία προφανώς, εφόσον επαναληφθεί ένα τέτοιο σενάριο θα οξυνθούν ακόμη περισσότερο. Οι τρόποι βέβαια αντιμετώπισης της πανδημίας είναι καθαρά θέμα των ειδικών.
