του Μαρίνου Βουκή*
Αειφόρος Ανάπτυξη ως κοινωνικό φαινόμενο
Ο άνθρωπος, από ανέκαθεν, προσπαθούσε να ελέγξει το φυσικό περιβάλλον προς όφελος του και να δημιουργήσει τις συνθήκες εκείνες που θα του αποφέρουν την ικανοποίηση των αναγκών του. Δεδομένου όμως πως στο μακρινό παρελθόν, ο παγκόσμιος πληθυσμός και η έκταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ήταν πολύ μικρή, δεν μπορούσε το ανθρώπινο είδος να προκαλέσει κλιματική αλλαγή και τρύπα του όζοντος, ούτε να διαλύσει τη βιοποικιλότητα, αλλά και ούτε να προκαλέσει οποιαδήποτε τόσο μεγάλη συνέπεια στο φυσικό περιβάλλον όση μπορεί να προκαλέσει σήμερα. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι χρησιμοποιούσαν τον όρο «Φύσις» για να περιγράψουν την κοσμιότητα, τη δικαιοσύνη, την τάξη, το μέτρο και την αρμονία. Κατά τους αρχαίους Έλληνες, αν ο άνθρωπος σέβεται τη φύση, δηλαδή τον κόσμο, ο οποίος αποτελεί το χορηγό και διδάσκαλο του, τότε θα κατορθώσει να ευδαιμονήσει, δηλαδή να ευτυχήσει και να ακμάσει. Για αυτό εξάλλου οι αρχαίοι μας πρόγονοι ονόμασαν τη γη ως «Υπερτάταν Γαν» μητέρα των Γιγάντων, των Τιτάνων και του Ωκεανού και επιπρόσθετα, πολλές Θεότητες συνδέθηκαν με τη γη (Τσεβρένη, Μάνδυλα, Φανουράκη, & Μουρατίδης, 2012).
Τα πρώτα μέτρα από κυβερνήσεις σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος επικεντρώθηκαν στην προστασία της άγριας ζωής και της αποδοτικής διοίκησης φυσικών πόρων. Οι ΗΠΑ και ο Καναδάς, για παράδειγμα, υπέγραψαν το 1918 τη συμφωνία «the Migration Birds Treaty» (Fish and Wildlife Service Digest of US Federal Resource Laws of Interest, 1918). Πολύ αργότερα, περί τα μέσα του 20ου αιώνα, εμφανίστηκε επίσημα ο όρος Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ). Η ΕΚΕ πρωτο-συζητήθηκε επίσημα από τον Αμερικανό Οικονομολόγο και Πρόεδρο Ανώτατου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος (ΑΕΙ), Howard R. Bowen, στο διάσημο βιβλίο του «The Social Responsibilities of the Businessman» (1953) όταν κατέγραφε τις ευθύνες των οικονομολόγων της τότε εποχής για να παράγουν δημόσια αγαθά, παράλληλα με τα οικονομικά αγαθά και να θέτουν πολιτικές οι οποίες είναι σύμφωνες με τις αξίες και τους στόχους της κοινωνίας. Ο Bowen, αφού παραδέχτηκε τους οργανισμούς ως κέντρα δύναμης και διαμορφωτές πολιτικών, σημείωσε πως τα άτομα και οι κοινωνίες, επηρεάζονται από τη λειτουργία των οργανισμών αυτών. Οι ρίζες όμως της ΕΚΕ πάνε πολύ πιο πίσω, στο 1932 όταν δύο συγκρουόμενα άρθρα έκαναν την εμφάνιση τους στο Harvard Law Review Symposium με θέμα «For Whom Are Corporate Managers Trustees?» (Dodd, 1932) και «For whom corporate managers are trustees: A note» (Berle Jr, 1932). Η διαμάχη συνεχίστηκε (και δε σταμάτησε ποτέ έκτοτε) μετά από το άρθρο του Milton Friedman το 1970 στο περιοδικό New York Times με τίτλο: «The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits» (Friedman, 2007). Μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια, οι έννοιες της ΕΚΕ και της Αειφόρου Ανάπτυξης (ΑΑ), πήραν πολλές μορφές και ορίστηκαν με αμέτρητους τρόπους με βάση το χρόνο και το πλαίσιο της συζήτησης, συμπεριλαμβανομένων των εξής: Θεωρία των εμπλεκόμενων/συμμέτοχων ή Stakeholder Theory (Freeman, 1984), Εταιρική Κοινωνική Απόδοση ή Corporate Social Performance (Wood, 1991), Εταιρική Κοινωνική Ανταπόκριση ή Corporate Social Responsiveness (Frederick, 1994), Τριπλή Κερδοφορία ή Triple Bottom Line (Elkington, 1997), Βάθος της Πυραμίδας ή Bottom of the Pyramid (Prahalad, 2010), Εταιρική Υπηκοότητα ή Corporate Citizenship (Crane, Matten, Moon, & Moon, 2008), Εταιρική Αειφόρος Ανάπτυξη ή Corporate Sustainability or Application of Sustainability at the Corporate Level (Gray, 2010), Κοινή Αξία ή Shared Value (M. Porter & Kramer, 2011), Εταιρική Αειφόρος Ανάπτυξη και Υπευθυνότητα ή Corporate Sustainability and Responsibility (Visser, 2011), Υπεύθυνος Καπιταλισμός ή Conscious Capitalism (Mackey & Sisodia, 2013) κτλ. αλλά ακόμη δεν υπάρχει μια ομόφωνη άποψη για τον τελικό ορισμό. Παρόλο που οι όροι ΕΚΕ και ΑΑ έχουν διαφορετική ιστορία, εντούτοις, στη διεθνή βιβλιογραφία, συχνά συνδέονται (Montiel, 2008; Windsor, 2008).
Συνοψίζοντας λοιπόν τα στάδια που διένυσε το κίνημα το οποίο σήμερα ονομάζεται ΑΑ, παρατηρούμε πως αρχικά επικεντρώθηκε σε οπτικά ορατές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στον αέρα, στο νερό και στο έδαφος. Εν συνεχεία, ενσωμάτωσε τις τοξικές ουσίες, το όζον της στρατόσφαιρας, την κλιματική αλλαγή, την έλλειψη νερού, την καταστροφή του οικοσυστήματος και την εξάλειψη των σπάνιων ειδών του. Από το 1987 και μετά, με τη δημοσίευση της Brundtland Commission Report για την ΑΑ (United Nations Brundtland Commission, 1987), δημιουργήθηκε μεγάλο ενδιαφέρον για την εισοδηματική ανισότητα, τη δίκαιη αντιπροσώπευση, την ασφαλή αφυπηρέτηση, τη διαφάνεια και τις ασφαλείς συνθήκες εργασίας, φτάνοντας σήμερα στο κατά κόρον χρησιμοποιούμενο, «Triple Bottom Line» (TBL) το οποίο προκύπτει από την ανάγκη για ταυτόχρονη και ισάξια προσπάθεια για τριπλό κέρδος σε: Κοινωνία (People), Περιβάλλον (Planet) και Οικονομία (Profit/Economy).
Όπως κατέγραψαν και άλλοι ερευνητές (Kagawa, 2007; Venkataraman, 2009) η ΑΑ περιλαμβάνει τις ακόλουθες τρεις διαστάσεις οι οποίες θα πρέπει να ισορροπούνται μεταξύ τους: την κοινωνική, την περιβαλλοντική και την οικονομική. Παραδείγματα κοινωνικής ΑΑ, είναι οι προσπάθειες για να προωθηθεί η ισότητα, η πολυμορφία και η κοινωνική δικαιοσύνη. Παραδείγματα περιβαλλοντικής ΑΑ αποτελούν οι προσπάθειες για συντήρηση και επαναχρησιμοποίηση. Παραδείγματα της οικονομικής ΑΑ αποτελούν οι προσπάθειες για τη μείωση της φτώχειας και την προώθηση του δίκαιου εμπορίου. Αξίζει να σημειωθεί πως μεταξύ των προαναφερθέντων διαστάσεων, υπάρχει επικάλυψη (Scott & Gough, 2006). Η ΑΑ αποτελεί τον πιο ολοκληρωμένο ακαδημαϊκά όρο, αφού περιγράφει τόσο τον τρόπο που ο οργανισμός αντιδρά στις προσδοκίες των Εμπλεκομένων/Συμμετεχόντων (stakeholders) με τον οργανισμό, όσο και τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται τους πόρους του αλλά και τα παράγωγα τα οποία προκύπτουν από τις λειτουργίες του. Ανακεφαλαιώνοντας, καταγράφεται πως ο όρος ΑΑ περιλαμβάνει:
α) μια ευρεία άποψη με κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά αποτελέσματα,
β) μια μακροπρόθεσμη προοπτική, που ασχολείται με τα ενδιαφέροντα και τα δικαιώματα των σημερινών και των μελλοντικών γενεών,
γ) μια περιεκτική προσέγγιση για ενέργειες η οποία αναγνωρίζει την ανάγκη όλοι οι άνθρωποι να εμπλέκονται στη λήψη αποφάσεων οι οποίες επηρεάζουν τη ζωή τους.
Ο ρόλος των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων στην εφαρμογή της Αειφόρου Ανάπτυξης
Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον και την ανάπτυξη, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας, ενέπλεξε ΑΕΙ, οργανισμούς και οργανώσεις ανά το παγκόσμιο, δημιουργώντας τη μελέτη «το μέλλον που θέλουμε» (the future we want) (United Nations, 1992). Η διάσκεψη στο Ρίο αποτέλεσε το έναυσμα για τη δημιουργία δικτύων ΑΕΙ που προωθούν την εκπαίδευση για την ΑΑ όπως το Copernicus Alliance που δημιουργήθηκε τον αμέσως επόμενο χρόνο (1993), το Mainstreaming Environment and Sustainability in African Universities (MESA) στην Αφρική (2004), το Education for Sustainability Western Network (EFS West) που δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ το 2001 και μετεξελίχτηκε σε Association for the Advancement of Sustainability in Higher Education (AASHE) το 2006 και το Australian Universities Environmental Management Network (AUMEN) που ιδρύθηκε το 1990 στην Αυστραλία και αργότερα μετεξελίχτηκε σε Australian Campuses Towards Sustainability (ACTS) το 2006.
Στη διεθνή βιβλιογραφία περιλαμβάνονται αρκετές δημοσιεύσεις που σχετίζονται με τα κίνητρα των ιδίων των ΑΕΙ για να προβούν στις ενέργειες εκείνες οι οποίες θα τα καταστήσουν «ζωντανά εργαστήρια» για την ΑΑ. Ως κυριότερο κίνητρο καταγράφεται η επίτευξη της ίδιας τους της αποστολής για να υπηρετούν την κοινωνία στην οποία ανήκουν. Ο Αμερικανός Anthony Cortese, ένας πρώιμος ηγέτης στη δημιουργία ευαισθησίας σχετικά με την εκπαίδευση για την ΑΑ, σε ένα σύγγραμμα του με τίτλο «Ο ρόλος της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην επίτευξη μιας αειφόρου κοινωνίας» (1992) υποστηρίζει πως τα ΑΕΙ φέρουν μια βαθιά, ηθική ευθύνη για την αύξηση της ευαισθητοποίησης, της γνώσης, των δεξιοτήτων και των αξιών που απαιτούνται για τη δημιουργία ενός δίκαιου και βιώσιμου μέλλοντος. Ο εμπειρογνώμονας της Ελληνικής Κυβερνήσεως Δρ. Νίκος Τράντας συμπληρώνει πως τα ΑΕΙ έχουν βασικό ρόλο στην επίτευξη της Αναπτυξιακής Ατζέντας 2030 του ΟΗΕ και των στόχων που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) σχετικά με την ΑΑ (2017).
Η εφαρμογή της ΑΑ θα πρέπει πρωτίστως να εκκινήσει μέσα από τα ίδια τα ΑΕΙ και να ενσωματωθεί στους 5 πυλώνες των ΑΕΙ: Διδασκαλία, Έρευνα, Λειτουργίες, Κουλτούρα, Άνοιγμα/Προώθηση στην Κοινωνία (Βουκής, 2020).
Πολλά πλέον ΑΕΙ, αντιλαμβανόμενα τόσο την ευθύνη τους προς την κοινωνία, όσο και τα πλεονεκτήματα που προκύπτουν για τα ίδια από την ενσωμάτωση της ΑΑ στους πυλώνες τους, προβαίνουν σε αρκετές ενέργειες εφαρμογής της ΑΑ ή και εξελίσσονται σε βιοφιλικά ΑΕΙ και ταυτόχρονα, μέσω της επικοινωνιακής πολιτικής που εφαρμόζουν, στοχεύουν στη βελτίωση/αύξηση του ονόματος μάρκας τους.
Το παράδειγμα του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου
Το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) το οποίο καλωσόρισε τους πρώτους του φοιτητές το 2007, έδειξε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της λειτουργίας του, την ευαισθησία του στα θέματα σχετικά με την ΑΑ. Το 2010 συστάθηκε Γραφείο Περιβαλλοντικής Πολιτικής, ενώ, είναι το μοναδικό Πανεπιστήμιο της Κύπρου που συγκεντρώνει τις περιβαλλοντικές του δράσεις κάτω από ένα γραφείο. Το 2011 έλαβε έγκριση της Περιβαλλοντικής Πολιτικής του από το Συμβούλιο του Πανεπιστημίου η οποία επικαιροποιήθηκε το 2017. Σκοπός του εν λόγω Γραφείου που ονομάζεται green@cut είναι η μείωση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου του ΤΕΠΑΚ, η εφαρμογή νέων τρόπων περιβαλλοντικής διαχείρισης, η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών δικλείδων σε κάθε ενέργεια και διεργασία του πανεπιστημίου, η ευαισθητοποίηση της πανεπιστημιακής κοινότητας αλλά και η ανάδειξη του ΤΕΠΑΚ ως πρωτοπόρο σε θέματα ΑΑ. Το 2017 και το 2020 συστάθηκαν οι υβριδικές ομάδες «Αειφορικής Παιδείας, Έρευνας και Ανάπτυξης» και «Επιτροπή 17 Στόχων ΑΑ», αντίστοιχα, αποτελούμενες από Ακαδημαϊκό και Διοικητικό προσωπικό, στόχος των οποίων είναι η οργάνωση και η καθοδήγηση του ΤΕΠΑΚ στον τομέα της ΑΑ.
Σήμερα, το ΤΕΠΑΚ, περήφανα πλέον εφαρμόζει ένα ολοκληρωμένο μοντέλο ενσωμάτωσης της ΑΑ στους 5 πυλώνες του: Διδασκαλία, Έρευνα, Λειτουργίες, Κουλτούρα, Άνοιγμα/Προώθηση στην Κοινωνία. Στον πυλώνα της Διδασκαλίας, ομάδα εργασίας ήδη εργάζεται με ακαδημαϊκό προσωπικό και ενσωματώνονται έννοιες της ΑΑ στα υπάρχοντα μαθήματα / προγράμματα σπουδών, ενώ το ΤΕΠΑΚ, σε συνεργασία με τα υπόλοιπα 7 ξένα τεχνολογικά πανεπιστήμια εταίρους που μαζί αποτελούν το Ευρωπαϊκό Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο, οργανώνουν τη δημιουργία νέων σχετικών προγραμμάτων σπουδών. Στον πυλώνα της Έρευνας, αρκετά μέλη του ακαδημαϊκού προσωπικού του ΤΕΠΑΚ ήδη έχουν εμβαθύνει ερευνητικά στο πεδίο της ΑΑ και ταυτόχρονα επιτυγχάνουν την προσέλκυση ερευνητικών κονδυλίων μέσω ανταγωνιστικών διαδικασιών. Το γεγονός αυτό έχει άμεσο θετικό αντίκτυπο στον πυλώνα της Διδασκαλίας, αφού, η γνώση μεταφέρεται αργότερα στους φοιτητές. Στον πυλώνα των Λειτουργιών, το ΤΕΠΑΚ έχει επιτύχει την προσαρμογή των πλείστων λειτουργιών του με βάση την ΑΑ, ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής: πράσινες προδιαγραφές στις προκηρύξεις δημόσιων διαγωνισμών του, διαχείριση αποβλήτων, ανακύκλωση (π.χ. συσκευασιών, χαρτιού, πλαστικού και εξοπλισμού), εξοικονόμηση ενέργειας, σχεδιασμός και ανάπτυξη κτηρίων με σχεδόν μηδενική κατανάλωση ενέργειας, σχεδιασμός στρατηγικού πλάνου ενεργειακής αναβάθμισης υπαρχόντων κτηρίων, εγκατάσταση φίλτρων νερού και ψυγείων με φίλτρα και πράσινη μετακίνηση. Στον πυλώνα της Κουλτούρας, το πανεπιστήμιο έχει επιτύχει όχι μόνο τη δημιουργία εσωτερικών πολιτικών που προωθούν την ΑΑ αλλά κυρίως την ευαισθητοποίηση του προσωπικού του και των φοιτητών του σε σχετικά θέματα. Ενδεικτικά αναφέρονται τα εξής: δωρεάν παροχή ποδηλάτων στην πανεπιστημιακή κοινότητα για μετακινήσεις στη Λεμεσό, εφαρμογή ηλεκτρονικής πλατφόρμας διαχείρισης πληρωμών, εφαρμογή ηλεκτρονικής υπογραφής, αντικατάσταση πλαστικών ποτηριών μιας χρήσης με κομποστοποιήσιμα, θέσπιση φοιτητικού βραβείου ήθους και κοινωνικής / περιβαλλοντικής προσφοράς, εφαρμογή πολιτικών ισότητας και παρενοχλήσεων. Στον πυλώνα του Ανοίγματος /Προώθησης στην Κοινωνία, το ΤΕΠΑΚ πρωτοστατεί μέσω διαφόρων δράσεων όπως τη διοργάνωση εκδηλώσεων, τη συμμετοχή του προσωπικού του σε δίκτυα και οργανώσεις με σκοπό τη διάχυση της συσσωρευθείσας γνώσης και τη γενικότερη αλλαγή στάσεων και αντιλήψεων.
Το ΤΕΠΑΚ, ως πρωτοπόρο Πανεπιστήμιο σε θέματα ΑΑ, είναι μέλος σε σημαντικά σχετικά δίκτυα και κοινότητες όπως: το ΕΙΤ Climate-KIC, που αποτελεί την κύρια πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την καταπολέμηση των επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής και την προώθηση της ΑΑ μέσω δράσεων συστημικής καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, τον σημαντικό διεθνή οργανισμό για την προώθηση της ΑΑ στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, Association for the Advancement of Sustainability in Higher Education (AASHE), το International Sustainable Campus Network (ISCN), η αποστολή του οποίου είναι να παρέχει ένα διεθνές φόρουμ για την ανταλλαγή πληροφορίων και την επίτευξη βιώσιμης λειτουργίας των Πανεπιστημιουπόλεων ενσωματώνοντας την ΑΑ στην έρευνα και τη διδασκαλία, το Sustainable Development Solutions Network (SDSN) Cyprus, δίκτυο που είναι αφιερωμένο στην παροχή επιστημονικών λύσεων για την υλοποίηση των 17 στόχων ΑΑ σε όλη την Κύπρο και το δίκτυο CSR Cyprus, το σημαντικότερο επαγγελματικό δίκτυο στην Κύπρο για ενίσχυση της Εταιρικής Βιωσιμότητας και Υπευθυνότητας.
Από το 2014 και έπειτα το ΤΕΠΑΚ πετυχαίνει βραβεύσεις και διακρίσεις σχετικά με τις επιδόσεις του στην ενσωμάτωση της ΑΑ στους πυλώνες λειτουργίας του. Παραδείγματα αποτελούν: η επαναλαμβανόμενη βράβευση του για την εφαρμογή Πράσινων Δημοσίων Συμβάσεων από το Τμήμα Περιβάλλοντος του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος και η βράβευση του από το Κυπριακό Κέντρο Περιβαλλοντικής Έρευνας και Εκπαίδευσης (ΚΥΚΠΕΕ) ως Χρυσό Προστάτη του Περιβάλλοντος μέσω των Παγκύπριων Περιβαλλοντικών Βραβείων. Ακόμη, σημαντική διάκριση και διεθνή αναγνώριση αποτελεί η συμπερίληψη του ΤΕΠΑΚ για δεύτερη συνεχή χρονιά, στις θέσεις 301-400, στη νέα παγκόσμια κατάταξη «Times Higher Education (THE) Impact University Rankings 2021». Η συγκεκριμένη κατάταξη αποτελεί τη μοναδική, παγκοσμίως, η οποία αξιολογεί τις επιδόσεις των πανεπιστημίων σε σχέση με τους 17 Στόχους ΑΑ (SDGs- Sustainable Development Goals) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Πρόκειται για μία πρωτοποριακή αποτίμηση της οικονομικής και κοινωνικής επίδρασης των πανεπιστημίων με βάση τους εν λόγω στόχους, αναγνωρίζοντας τον αντίκτυπο που έχουν τα πανεπιστήμια στον σύγχρονο κόσμο. Σε ό,τι αφορά τις επιμέρους ενότητες της αξιολόγησης, αξίζει να σημειωθεί πως το ΤΕΠΑΚ κατατάσσεται σταθερά για δεύτερη συνεχή χρονιά μεταξύ των καλύτερων 101-200 πανεπιστημίων του κόσμου στους εξής 4 βασικούς τομείς: «SDG 3- Καλή Υγεία και Ευημερία», «SDG 12- Υπεύθυνη Κατανάλωση και Παραγωγή», «SDG 1- Μηδενική Φτώχεια» και «SDG 7- Φτηνή και Καθαρή Ενέργεια».
*Προϊστάμενος Υπηρεσίας Επικοινωνίας, Προώθησης και Διεθνοποίησης, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Διδάκτορας στην Ενσωμάτωση της Αειφόρου Ανάπτυξης στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, Μέλος του Advisory Council του διεθνούς οργανισμού Association for the Advancement of Sustainability in Higher Education (A.A.S.H.E.), Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του εθνικού επιχειρηματικού δικτύου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ) στην Κύπρο (CSR Cyprus).
