Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, η πρώτη Ελληνίδα πεζογράφος
Η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου αποτελεί μια εμβληματική μορφή των ελληνικών γραμμάτων, αλλά συνάμα και μια δραματική φιγούρα. Εμβληματική μορφή, γιατί είναι μία από τις πρώτες λόγιες Ελληνίδες και η πρώτη Ελληνίδα πεζογράφος. Συνάμα και δραματική φιγούρα, καθώς πέθανε σε μικρή ηλικία, μόλις 31 ετών, χωρίς να ευτυχήσει να δει κανένα από τα έργα της δημοσιευμένο.
Η Μουτζάν γεννήθηκε στη Ζάκυνθο στις 2 Οκτωβρίου 1801, σε οικογενειακό περιβάλλον με καταβολές από την ενετική αριστοκρατία του νησιού (οίκος των Μουτζάν ή Μουτσά). Η διακεκριμένη αυτή καταγωγή της αποτέλεσε προνόμιο, όσο όμως και εμπόδιο για τη μόρφωση και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς της, σε συνδυασμό με την πατριαρχική – συντηρητική κοινωνία της Ζακύνθου της εποχής. Μαθαίνει τα πρώτα γράμματα μόλις σε ηλικία 8 χρόνων, με τη συνδρομή της μητέρας και της γιαγιάς της, και αργότερα με τη βοήθεια οικοδιδασκάλων. Το μεγαλύτερο μέρος όμως της πνευματικής καλλιέργειάς της οφείλεται στην προσωπική επίμονη άσκηση και ενασχόλησή της με τα γράμματα. Έτσι, από πολύ νωρίς και σχεδόν αυτοδίδακτη, μαθαίνει την αρχαία ελληνική και ιταλική γλώσσα και έχει γνώσεις της γαλλικής. Ζώντας μια περιορισμένη ζωή μέσα στο αρχοντικό της οικογένειάς της, και παρ’ όλες τις αντιρρήσεις των οικείων της για τις λόγιες ενασχολήσεις της, καταγίνεται με μεταφράσεις κειμένων από τα αρχαία ελληνικά και ιταλικά, γράφει θεατρικά έργα, οικονομικές και ποιητικές μελέτες, καθώς και ποιήματα.
Παρ’ όλο που η ίδια δεν θέλει να παντρευτεί και κάτω από την πίεση της οικογένειάς της, το 1831 νυμφεύεται τον Νικόλαο Μαρτινέγκο. Ένα χρόνο αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου 1832, η Μαρτινέγκου πεθαίνει, λίγες μέρες μετά τη γέννηση του γιου της, Ελισαβέτιου, πιθανόν από επιπλοκές στον τοκετό, χωρίς να δει κάποιο από τα έργα της να δημοσιεύεται.
Αρκετές πληροφορίες για τη ζωή της και το έργο της αντλούμε από την αυτοβιογραφία της, έργο που από μόνο του αρκεί για να της χαρίσει μια ξεχωριστή θέση στο πάνθεον της ελληνόφωνης γυναικείας γραμματείας. Η Αυτοβιογραφία γράφεται το 1831, αλλά για χρόνια μένει άγνωστη και αναξιοποίητη. Στα 1881, βλέπει το φως της δημοσιότητας, όταν ο γιος της Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος την εξέδωσε, μαζί με κάποια δικά του ποιήματα και ανά σημεία λογοκριμένη, προφανώς για προσωπικούς λόγους.
Η «ιστορία της» (φράση που η ίδια χρησιμοποιεί στο κείμενο), που ξεκινά από την παιδική της ηλικία, δεν εστιάζεται τόσο σε γεγονότα του βίου της, αλλά στην αγωνιώδη προσπάθειά της για την απόκτηση της γνώσης και τη διάδοσή της μέσω της συγγραφής. Στο κείμενο γίνεται σαφής η βαθιά βούληση της Ελισάβετ να ακολουθήσει λόγιο και συγγραφικό βίο. Τροχοπέδη όμως για αυτό αποτελεί η πατριαρχική αντίληψη της εποχής ότι ο προορισμός και ο ρόλος της γυναίκας αφορούν αποκλειστικά και μόνο την ιδιότητα της συζύγου και μητέρας.
Η Ελισάβετ, στην αυθιστόρησή της, αναφέρεται γενικότερα στο «παλαιόν, βάρβαρον και αφύσικον και απάνθρωπον ήθος, όπου θέλει ταις γυναίκαις ξεχωρισμέναις από την ανθρώπινην εταιρίαν». Μας δίνει, με αυτόν τον τρόπο, πολύτιμες πληροφορίες για τη θέση των γυναικών τον 19ο αιώνα και τη σταδιακή συγκρότηση της αυτοσυνειδησίας τους ως υποκείμενα, με δικαιώματα και ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική και πνευματική ζωή. Το κείμενό της έτσι επιδεικνύει στοιχεία που θα το ενέτασσαν στην πρώιμη φεμινιστική γραμματεία και συμπλέει με ανάλογα ευρωπαϊκά κείμενα της εποχής (π.χ. το A Vindication of the Rights of Woman της Αγγλίδας Mary Wollstonecraft, του 1792).
Η Ελισάβετ πράγματι μπορεί να χαρακτηριστεί ένα δραματικό πρόσωπο και η Αυτοβιογραφία της παιδί μιας δραματικής ματαίωσης, δηλαδή της οριστικής συνειδητοποίησης ότι η μοίρα της δεν πρόκειται να είναι η πνευματική ζωή, αλλά η έγγαμη. Είναι το ίδιο κείμενο, ωστόσο, που αναδρομικά τη δικαιώνει, την αποκαθιστά ως λόγια γυναίκα και πρώτη Ελληνίδα πεζογράφο. Το έργο της αυτό διασώθηκε, μελετάται, εξαίρεται λογοτεχνικά, θεωρείται ένα ξεχωριστό κείμενο[1] για την αυτοβιογραφική γραμματεία και απαρχή του γυναικείου φεμινιστικού λόγου στην Ελλάδα.
Πολυξένη Τζιομάκη
Φιλόλογος, Μεταπτυχιακό στη Νεοελληνική Φιλολογία
[1] Η πιο πρόσφατη έκδοση του έργου στα ελληνικά είναι η εξής: Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία, εισαγωγή Κατερίνα Σχινά, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2021
Τα άρθρα και τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν αποκλειστικά τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.
Ακολουθήστε τις ειδήσεις του speaknews.gr στο Google News πατώντας εδώ
