Του Ανδρέα Γρ. Ορφανίδη*
«Ο Νίκος Καζαντζάκης, όπως όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς, είναι πάντοτε επίκαιρος παιδαγωγός, και βρίσκεται στο παρόν και στο μέλλον μας.»
Έναυσμα για το άρθρο αυτό είναι η ακράδαντη πεποίθησή μου, ότι μόνο μέσω της Παιδείας και του εκπαιδευτικού μας συστήματος θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά την τεράστια κοινωνική κρίση που αντιμετωπίζει ο τόπος μας, που ξεκινά από τη νεανική παραβατικότητα και φτάνει μέχρι τη διαπλοκή, τα σκάνδαλα, την αυξανόμενη εγκληματικότητα, την εντεινόμενη απομάκρυνση των νέων από τα κοινά και τη διογκούμενη λαϊκή απογοήτευση και αποστροφή προς τους πολιτικούς. Ο Νίκος Καζαντζάκης, όπως όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς, είναι πάντοτε επίκαιρος παιδαγωγός, και βρίσκεται στο παρόν και στο μέλλον μας, της δικής μας αλλά και των μελλοντικών γενεών. Πολλοί από εμάς, ανατρέχοντας στη δική μας νεότητα, αντιλαμβανόμαστε πόσο μεγάλος φίλος ήταν ο Καζαντζάκης, που τον ακούγαμε με θαυμασμό και απορία να μας διηγείται τις ιστορίες και να μας συμβουλεύει. Και για μένα τώρα, από απόσταση και με αισθητικά και άλλα κριτήρια του ειδικού στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, αυτή η διαπίστωση παραμένει η ίδια. Ο Καζαντζάκης, όπως και άλλοι καλοί μας δάσκαλοι, μας δίδαξε όσα δεν έχασαν ποτέ την αξία τους.
Δεν είναι, όμως, μόνο βιωματική η πεποίθηση ότι ο Καζαντζάκης είναι μεγάλος παιδαγωγός. Είναι πεποίθηση που λαμβάνει υπόψη της το τρίπτυχο «Γλώσσα, Σκέψη, Ιστορία», που θεωρώ ότι αποτελούν τρεις θεμελιώδεις πυλώνες της Παιδείας, που δημιουργούν σωστούς πολίτες και υπεύθυνα και παραγωγικά μέλη της κοινωνίας μας. Πάνω τους στηρίζεται ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα, η προσωπική του καθενός μας ιστορία και διαγωγή. Τα κείμενα του Καζαντζάκη είναι παρακαταθήκες πρωτότυπης γλώσσας, σημαντικής σκέψης και ιστορικής μνήμης. Είναι κείμενα προσιτά στα παιδιά και απαραίτητα στους μεγάλους, όπως οι μύθοι. Και γνωρίζουμε, φυσικά, τη σημασία των μύθων για την εξέλιξη του πολιτισμού και για την αγωγή των ανθρώπων. Είπαν τον Καζαντζάκη, άλλοτε υποτιμητικά και άλλοτε συγκαταβατικά, παραμυθά. Αν όντως ήταν συγγραφέας μύθων, τότε πρόκειται για τίτλο τιμής. Ο Καζαντζάκης διδάσκει με τους μύθους του γλώσσα, μας μαθαίνει να σκεφτόμαστε και να κοιτάζουμε πίσω, στην ιστορία μας.
Γλώσσα
Όσον αφορά τη Γλώσσα, το μέσο της έκφρασης, γράφει την ελληνική με πολύ παραγωγικό παιδαγωγικό τρόπο, και, δυνητικά, κάνει τον Έλληνα αναγνώστη και ομιλητή να αγαπήσει τη γλώσσα του, να θελήσει να τη μάθει καλύτερα, να μιλάει ο ίδιος και να γράφει εύγλωττα, παραστατικά. Η διαπλοκή των λέξεων ασυνήθιστα επεξεργασμένη για τη νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή του μεσοπολέμου, δε στερείται εκφραστικής ευκρίνειας και νοηματικής σαφήνειας. Με ελάχιστη προσπάθεια ανάγνωσης, νέοι και μεγαλύτεροι αναγνώστες, ζουν στο κείμενο με τον λόγο του Καζαντζάκη, και μεταγγίζεται η ανάγκη του συγγραφέα για έκφραση ως ανάγκη του αναγνώστη να εκφραστεί. Κι αυτό για τα παιδιά και τους νέους είναι πολύ σημαντικό. Είναι διαχρονικά και πιο πολύ σήμερα σημαντικό, σε μια εποχή λεξιπενίας και συνθηματολαγνείας. Η καζαντζακική «λεξιλαγνεία» μπορεί να γίνει αντίδοτο ισχυρό, πολύ αποτελεσματικό, για να επαναβεβαιώσουμε την αξία της λέξης για το νόημα, την αξία του λόγου για τη ζωή μας, για μια ζωή με νόημα.
Σκέψη
Ο λεξιπλαστικός μαξιμαλισμός του Καζαντζάκη δεν είναι κενός, είναι πλήρης περιεχομένου. Έρχομαι, έτσι, σε ένα δεύτερο πυλώνα της Παιδείας, τη Σκέψη. Ο Καζαντζάκης θήτευσε, φιλοσοφικός νους ο ίδιος, στις μεγαλύτερες φιλοσοφικές «σχολές» της εποχής του: Μαρξ, Νίτσε, Μπερκσόν, και πίστεψε στις ισχυρότερες θρησκευτικές πίστεις διαχρονικά: Χριστιανισμός, Βουδισμός, αλλά, το σημαντικότερο, σκέφτηκε ο ίδιος με αφορμή τους φιλοσόφους που διάβασε και παίρνοντας έμπνευση από το πρόσωπο του Χριστού που λάτρεψε. Ο Ζορμπάς του, για παράδειγμα, όσο και αν δεν φαίνεται στην πρώτη ανάγνωση, είναι Μπερξόν και Νίτσε μαζί. Είναι προπαρασκευή πολύ σημαντική, ελληνοκεντρική κιόλας, τόσο για τον ένα όσο και για τον άλλο φιλόσοφο, που ταίριαξαν κάτω από τη γραφίδα του Καζαντζάκη σ’ ένα κείμενο πλήρες ελληνικότητας. Διαβάζοντας το Ζορμπά κανείς, δεν περιορίζεται στη γλωσσική ευφορία. Σκέφτεται και όσα δεν σκέφτεται με οποιοδήποτε άλλο ανάγνωσμα. Και ο νέος σήμερα, δυστυχώς δεν έχει πρόσφορες αφορμές να σκεφτεί τόσα και τόσο σημαντικά όσα μπορεί να του προσφέρει η ανάγνωση ενός ολόκληρου βιβλίου. Γιατί, βεβαίως, είναι γνωστό ότι η επαφή των μαθητών με την κλασική νεοελληνική γραμματεία είναι αποσπασματική και εξαιρετικά περιορισμένη μέχρι ανύπαρκτη. Ολοκληρωμένες εντυπώσεις έχουν οι νέοι μας, γενικά, από ολικόσκεπτα ή άσκεπτα ηλεκτρονικά, κυρίως, ιδιοσκευάσματα, που προορίζονται να καλύψουν το χρόνο, αλλά όχι τις ανάγκες τους για σκέψη και έκφραση και για μάθηση πώς να μαθαίνουν.
Ιστορία
Έρχομαι, με τη σειρά, σε ένα τρίτο πυλώνα της Παιδείας, όπως ανάφερα πιο πάνω, την Ιστορική Μνήμη. Σε μια περίοδο που ευρύτερα παραβλέπεται έντονα η παιδαγωγική της αξία, και αισθανόμαστε κι εμείς, οι ανεπίστρεπτα σημαδεμένοι από την ιστορία, ότι ξεθωριάζουν οι μνήμες του παρελθόντος που μας ανάθρεψε, η ιστορική μνήμη προκαλεί αν όχι τη συγκίνηση, την ανησυχία μας τουλάχιστον, μήπως κάτι μας διαφεύγει, μήπως κάτι εκκρεμεί αδικαίωτο, μήπως κάτι αιωρείται, για λίγο ακόμα, από το παρελθόν προς το παρόν μας, και μόλις που προλαβαίνουμε να το δούμε, για να μάθουμε τώρα ό,τι αργότερα θα έχει χαθεί διαπαντός.
Έτσι, δεν είναι οι «Αδελφοφάδες» του Καζαντζάκη το μοναδικό παιδαγωγικό ιστορικό μυθιστόρημα στη νεότερη λογοτεχνία μας, αλλά είναι χαρακτηριστικό, ίσως, από την εξής άποψη. Επέλεξε σελίδες της ιστορίας που μας «ντροπιάζουν», σύμφωνα με δική του έκφραση, που θα θέλαμε να ξεχάσουμε, αλλά που επέμεινε να τις τυπώσει με στοιχεία έντονα, που πληγώνουν την όραση και την περηφάνια μας. Και θα αποδειχθεί, ίσως, ότι οδυνηρές μνήμες των ελληνικών εμφυλίων και εθνικών καταστροφών, που δεν είναι ούτε λίγοι/ες ούτε όλοι/ες αρχαίοι/ες, θα αποτελέσουν εξαιρετικές αφορμές για να μάθουμε και να διδαχθούμε, νέοι και μεγαλύτεροι, όσα μόνο η μνήμη που πονάει μας διδάσκει. Και αυτό στην περίπτωση του Καζαντζάκη, όχι με τρόπο προσποίησης και σοβαροφάνειας, αλλά με τη σοβαρότητα του δημιουργού που δεν θυμάται απλώς, δεν καταγράφει με συγκίνηση απλώς, αλλά αφομοιώνει και κάνει σώμα του το ιστορικό διακύβευμα, που είναι εθνικό διακύβευμα, διακύβευμα υπόστασης και ζωής όχι για εκείνους μόνο που έζησαν αυτά που πρόλαβε και ο Καζαντζάκης να ζήσει σε τραγικά για τον Ελληνισμό χρόνια, αλλά και όλων μας, όπως είναι και τα τραγικά γεγονότα του 1974 στην Κύπρο, που ούτε μπορούμε ούτε θέλουμε, να ξεχάσουμε, αλλά και δεν θέλουμε, είμαι σίγουρος, τα παιδιά μας να κάνουν σφάλματα που φαίνεται να είναι ενδημικά διαχρονικά, δυστυχώς, στην ελληνική φυλή.
Καταληκτικά, πάντα υπό το πρίσμα της παιδαγωγικής διάστασης του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, επισημαίνω ότι ο Καζαντζάκης αυτοβιογραφείται, εγχείρημα στο οποίο διέπρεψε, προβαίνει σε μια προσωπική αυτοανάλυση, δηλαδή ψυχανάλυση, με θεραπευτική απήχηση στον αναγνώστη του, κυρίως τον νέο, που ταλανίζεται κάποτε με δαιδαλώδεις σκέψεις για τη σχέση με τους γονείς και κυρίως με τον πατέρα. Πρόκειται διαχρονικά για ελληνική σκέψη που ανάγεται στην αρχαία τραγωδία και με εκπροσώπους πολύ σημαντικούς στην παγκόσμια λογοτεχνία, για παράδειγμα τον Φραντς Κάφκα και το «Γράμμα στον πατέρα». Επίσης, τα ταξιδιωτικά κείμενα του Καζαντζάκη, πολλά και σημαντικά, αν πιστέψουμε τον Φράνσις Μπέικον που επιμένει στη παιδαγωγική αξία των ταξιδιών, είναι μια πλουσιότατη πηγή αναγνωστικών εμπειριών και διαπολιτισμικών γνώσεων για τους νέους αναγνώστες, οι οποίοι ταξιδεύουν με τον Καζαντζάκη σε μέρη που τώρα και στο μέλλον δεν θα είναι ακριβώς όπως εκείνος τα γνώρισε και τα έζησε. Ο Καζαντζάκης διδάσκει όπως ο Όμηρος. Η «Οδύσσειά» του δεν διεκδικεί την πρωτοτυπία της Ομηρικής, αλλά ο Καζαντζάκης, ως σύγχρονος Οδυσσέας και παιδαγωγός, ταξιδεύει και θα ταξιδεύει μαζί του τον ελληνισμό πολύ μπροστά στο μέλλον, όσο θα διδάσκει τους νέους και όσο εμείς, δάσκαλοι και γονείς, θα διαφυλάσσουμε τα κείμενά του προς ανάγνωση.
*Ο Καθηγητής Ανδρέας Γρ. Ορφανίδης είναι Αντιπρόεδρος του Philips University, και διετέλεσε πρώτος Πρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου. a.orphanides@philipsuni.ac.cy
Τα άρθρα και τα σχόλια που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα μας εκφράζουν αποκλειστικά τους συγγραφείς. Η ιστοσελίδα μας δεν λογοκρίνει τις γνώμες κανενός.
Ακολουθήστε τις ειδήσεις του speaknews.gr στο Google News πατώντας εδώ
