Γράφει ο Τάσος Χατζηαναστασίου,
δρ Ιστορίας, εκπαιδευτικός
Στο πλαίσιο μιας επετειακής αναφοράς στο έπος του ’40 και ειδικά στην 28η Οκτωβρίου, θα άξιζε να μεταφερθούμε νοερά και να αισθανθούμε, όσο είναι δυνατόν, την ατμόσφαιρα εκείνου του πρωινού που οι πολίτες κατακλύζουν τους δρόμους και ζητωκραυγάζουν υπέρ της απόφασης να απορρίψει τη Ελλάδα το ιταλικό τελεσίγραφο και να αντισταθεί. Αυτή η απόφαση για αντίσταση αποτυπώνεται με τον πιο εύγλωττο τρόπο στα χαμόγελα και το γενικότερο κλίμα ενθουσιασμού που κυριεύει τους πάντες μετατρέποντας την επιστράτευση σε πάνδημο εορτασμό, σε μία παλλαϊκή απελευθερωτική εκδήλωση. Γιατί αυτό ήταν η 28η Οκτωβρίου, μία ευτυχισμένη, όσο και σπάνια, στιγμή που το έθνος ενωμένο αποφασίζει να υπερασπιστεί την ελευθερία του.
Στο μυαλό μας έρχονται οι εικόνες της μέρας εκείνης με τον λαό να διαδηλώνει, τους επιστρατευμένους με το χαμόγελο στα χείλη και τα συγκινητικά στιγμιότυπα του αποχαιρετισμού της μάνας ή του στρατιώτη που παίρνει το μικρό του παιδί στην αγκαλιά θυμίζοντάς μας τον Έκτορα στην θαυμάσια ομηρική σκηνή με τον μικρό Αστυάνακτα. Ας δούμε όμως το ιστορικό πλαίσιο στον περιορισμένο έστω χώρο αυτού του αφιερώματος.
Επιστράτευση σε γιορτινή ατμόσφαιρα!
Κατά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η ναζιστική Γερμανία είχε κατορθώσει μέσα σε ελάχιστο διάστημα να υποδουλώσει το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Η φασιστική Ιταλία, ζηλεύοντας τη δόξα των συμμάχων της, αφού πρώτα κατέλαβε αναίμακτα την Αλβανία, αποφάσισε να επιτεθεί στην Ελλάδα με πρόσχημα την παρουσία βρετανικών δυνάμεων στη χώρα και τη δήθεν καταπίεση της αλβανικής μειονότητας των Τσάμηδων στην Ήπειρο. Ο δικτάτορας Μεταξάς θα απορρίψει το τελεσίγραφο κάτι που οι Ιταλοί μάλλον ανέμεναν αφού η ιταλική επίθεση εκδηλώθηκε μισή ώρα πριν από τη λήξη του τελεσιγράφου σε όλο το μήκος της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Την προέλαση των ιταλικών δυνάμεων συνόδευσαν αεροπορικοί βομβαρδισμοί στην Αθήνα, τον Πειραιά και την Πάτρα. Οι ιταλικές δυνάμεις, αρχικά πολύ υπέρτερες των ελληνικών, σε άντρες και υλικά μέσα, συνάντησαν τη σθεναρή αντίσταση των ελληνικών δυνάμεων προκαλύψεως που όταν ενισχύθηκαν από τις δυνάμεις των επιστρατευμένων απέκρουσαν αποτελεσματικά την εχθρική επίθεση.
Στις 14 Νοεμβρίου οι ελληνικές δυνάμεις πέρασαν στην αντεπίθεση απωθώντας σε όλο το μήκος του μετώπου τους Ιταλούς πίσω στο αλβανικό έδαφος. Η είσοδος του ελληνικού στρατού στις πόλεις της Βορείου Ηπείρου προκάλεσε φρενίτιδα ενθουσιασμού στα μετόπισθεν όπου ο άμαχος πληθυσμός συμμετείχε με όποιο τρόπο μπορούσε στην επιτυχία. Κι ενώ η θρυλική φωνή της Βέμπο δονούσε τις ψυχές των στρατιωτών, ο στρατευμένος Οδυσσέας Ελύτης καλούσε τον ήλιο της Ελλάδας, τον ήλιο της δικαιοσύνης, να μη λησμονήσει τη χώρα του ενώ περιγράφει με μοναδικό τρόπο την Πορεία προς το μέτωπο.
Ο σκληρός χειμώνας στο μέτωπο και η ιταλική επίθεση την άνοιξη
Η επιτυχία αυτή των ελληνικών όπλων αιφνιδίασε τους εχθρούς και συγκίνησε τους φίλους που χαιρέτησαν με ενθουσιασμό την πρώτη συμμαχική νίκη στον αντιφασιστικό αγώνα. Θορύβησε ακόμη και το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά. Όπως έγραφε στο ημερολόγιο του, τον ανησυχούσε η υπεραισιοδοξία του κόσμου. Μπροστά στο ενδεχόμενο συντριβής της Ιταλίας και επέμβασης των Γερμανών, ο δικτάτορας επιζήτησε τη γερμανική μεσολάβηση προκειμένου να συνομολογηθεί ειρήνη με την Ιταλία.
Το αποτέλεσμα της αμηχανίας της στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας ήταν η σταθεροποίηση του μετώπου καθ’ όλη τη διάρκεια του σκληρού χειμώνα. Η καθήλωση των μονάδων στα χιονισμένα αλβανικά βουνά, προκάλεσε τεράστιες απώλειες σε άντρες που υπέστησαν κρυοπαγήματα και συχνά, εξαιτίας τους, ακρωτηριασμό. Οι πόλεις γέμισαν με ανάπηρους νέους με δεκανίκια. Κι όμως σε όλη τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, το ηθικό των Ελλήνων διατηρήθηκε υψηλό κι όταν εκδηλώθηκε την άνοιξη η μεγάλη ιταλική επίθεση παρουσία του ίδιου του Μουσολίνι, αποκρούστηκε μετά από σκληρές μάχες που κόστισαν χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες και από τις δύο πλευρές.
Μνημείο του ελληνοϊταλικού πολέμου έχει ανεγερθεί στο ύψωμα 731 μεταξύ των ποταμών Αώου και Άψου που υπερασπίζονταν οι ελληνικές δυνάμεις. Το ύψωμα αυτό δέχθηκε σε λίγες μέρες περισσότερες από 18 επιθέσεις. Όλα τα δέντρα του είχαν κοπεί από τις οβίδες και οι πλαγιές του ήταν διάτρητες από τα βλήματα και διάσπαρτες από τα πτώματα αμυνομένων και επιτιθεμένων. Είναι ο λόφος που οι Ιταλοί ονόμασαν: «ιερό τόπο».
Ατελείωτη γιορτή στα μετόπισθεν, η επέμβαση των Γερμανών
Σε αντίθεση με το μέτωπο όπου ο πόλεμος διεξαγόταν με πείσμα και φανατισμό, στα μετόπισθεν έμοιαζε σα μία ατελείωτη γιορτή: εκεί οι άνθρωποι έδιναν την εντύπωση πως περνούσαν τη ζωή τους διασκεδάζοντας με παραστάσεις, επιθεωρήσεις, τραγούδια και πάν’ απ’ όλα παρωδίες και σάτιρες σε βάρος της φασιστικής Ιταλίας.
Η ελληνική νίκη ανέτρεψε τα γερμανικά σχέδια. Ενώ αρχικά δεν περιλαμβανόταν στις προθέσεις του, το γερμανικό επιτελείο αποφάσισε να υποτάξει και τα Βαλκάνια έτσι ώστε να μην υπάρχουν εχθρικές δυνάμεις στα μετόπισθεν της επικείμενης επίθεσης στη Σοβιετική Ένωση. Η γερμανική πολεμική μηχανή επιτέθηκε στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941. Παρά τη συντριπτική υπεροχή τους οι γερμανικές δυνάμεις καθηλώθηκαν από τους υπερασπιστές των οχυρών της ελληνοβουλγαρικής μεθορίου. Ωστόσο, η αναπάντεχη κατάρρευση της γιουγκοσλαβικής αντίστασης άφησε εντελώς ακάλυπτα τα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα αφού οι δυνάμεις που τα υπεράσπιζαν βρίσκονταν καθηλωμένες στο αλβανικό μέτωπο κι έτσι οι επιτιθέμενοι Γερμανοί κατάφεραν να υπερφαλαγγίσουν τους ηρωικούς μαχητές της Γραμμής «Μεταξά» και να βαδίσουν ανενόχλητοι προς τη Θεσσαλονίκη. Οι Έλληνες στρατιώτες προκάλεσαν ωστόσο τον θαυμασμό των αντιπάλων, αλλά και του ίδιου του Χίτλερ που θα παραδεχτεί πως από όλους τους αντιπάλους που είχε αντιμετωπίσει μόνο ο Έλληνας στρατιώτης πολέμησε με τέτοια αυταπάρνηση. Η επιστροφή ωστόσο ενός διαλυμένου στρατού θα είναι άλλη μια σκληρή δοκιμασία, ειδικά για τη Μεραρχία της Κρήτης που με ευθύνη του επιτελείου παρέμεινε στα βουνά της Αλβανίας, κι έτσι την άμυνα του νησιού ανέλαβαν οι ελάχιστοι νέοι που είχαν απομείνει μαζί με τους γέρους, τις γυναίκες και τα παιδιά. Ταλαιπωρημένοι από την πείνα και τις ατελείωτες ώρες πορείας, οι νικητές του ελληνοϊταλικού πολέμου, θα επιστρέψουν σε μια κατεχόμενη χώρα.
Συνθηκολόγηση, κατοχή, συνέχιση της ελληνικής αντίστασης
Στο μεταξύ η Ελλάδα συνθηκολόγησε στις 21 Απριλίου και τα γερμανικά στρατεύματα εισήλθαν σε μία έρημη και παγωμένη Αθήνα στις 27 του ίδιου μήνα. Η ελληνική αντίσταση θα συνεχιστεί στη μάχη της Κρήτης, κατά την οποία, οι κάτοικοι του νησιού με ό,τι μέσο διέθεταν και μικρές ελαφρά οπλισμένες συμμαχικές δυνάμεις Βρετανών και Νεοζηλανδών θα υποταχθούν αφού πρώτα καταστρέψουν οριστικά ένα από τα ισχυρότερα επιθετικά όπλα της Βέρμαχτ: η επίθεση στην Κρήτη ήταν η τελευταία επιχείρηση για τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές. Η οργή των Γερμανών θα ξεσπάσει στους κατοίκους του νησιού που θα υποστούν τα πρώτα στην Ευρώπη σκληρά μέτρα αντιποίνων για την αντίστασή τους. Το χωριό Κάνδανος Χανίων θα είναι το πρώτο χωριό που θα καταστραφεί ολοσχερώς στις 6 Ιουνίου 1941.
Κι ενώ η ελληνική κυβέρνηση έχει εγκαταλείψει τη χώρα, ο ελληνικός λαός μένει μόνος του ν’ αντιμετωπίσει τα προβλήματα επιβίωσης και τη βαναυσότητα των δυνάμεων κατοχής. Οι ιταλικές, γερμανικές και βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής καταλήστευσαν τον πλούτο της χώρας, λεηλάτησαν την περιουσία του ελληνικού λαού και καταδίκασαν τον πληθυσμό σε θάνατο από την πείνα και τις στερήσεις. Οι Έλληνες ωστόσο δεν υπέκυψαν. Η επική μάχη της Κρήτης και το κατέβασμα της χιτλερικής σημαίας από την Ακρόπολη αποτέλεσαν σύμβολα αντίστασης που έδωσαν κουράγιο στους υπόδουλους Έλληνες και ξένους.
Με την παραμικρή αφορμή διοργανώνονταν διαδηλώσεις ενώ τα βουνά γέμισαν σύντομα ενόπλους που άρχισαν να χτυπούν τον κατακτητή. Με τα συσσίτια, τις διαμαρτυρίες, τον αγώνα κατά της επιστράτευσης, τα συνθήματα στους τοίχους, τις διαδηλώσεις και τον παράνομο τύπο στις πόλεις, τον αγώνα για την υπεράσπιση της σοδειάς στην ύπαιθρο και το αντάρτικο στα βουνά, η Ελλάδα αποτέλεσε μία από τις πλέον απειθάρχητες κατεχόμενες χώρες ενώ η Αθήνα χαρακτηρίστηκε η πιο εχθρική για τον Άξονα πρωτεύουσα της Ευρώπης. Οι Έλληνες θα είναι ο μόνος κατεχόμενος λαός που δεν έστειλε ούτε έναν στρατιώτη να πολεμήσει για τον Άξονα. Ο αγώνας ωστόσο συνεχίστηκε και στο εξωτερικό από τον ελληνικό στρατό: στο Ελ Αλαμέιν στη Βόρειο Αφρική το 1942 και στο Ρίμινι της Ιταλίας το 1944 οι ελληνικές δυνάμεις διακρίθηκαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων. Μεγάλη επίσης ήταν και η συμμετοχή του ευρύτερου ελληνισμού στον αγώνα: Κύπριοι και Αιγυπτιώτες Έλληνες στρατεύτηκαν με ενθουσιασμό ως Βρετανοί υπήκοοι στον αγγλικό στρατό και διακρίθηκαν στα μέτωπα της Μεσογείου. Τέλος, στον αγώνα συμμετείχαν ολόψυχα διανοούμενοι και λογοτέχνες με κορυφαία στιγμή την κηδεία του Κωστή Παλαμά που αποτέλεσε αφορμή για μια μαζική αντικατοχική διαδήλωση. Αντί για επικήδειο, ο Άγγελος Σικελιανός απήγγειλε ένα δικό του ποίημα γραμμένο για την περίσταση γεμίζοντας τις καρδιές των ανυπόταχτων Ελλήνων με ενθουσιασμό.
Εθνική Αντίσταση, γερμανικά αντίποινα, εμφύλιος
Πρέπει να αναφερθούμε ιδιαίτερα στην ένοπλη αντίσταση, στους αντάρτες, που καθήλωσαν δυνάμεις του εχθρού και απελευθέρωσαν εκτεταμένα εδάφη της επικράτειας δημιουργώντας την Ελεύθερη Ελλάδα, μια πειραματική μορφή λαϊκοδημοκρατικής διακυβέρνησης και μια κοινωνία που με το όπλο στο χέρι, λειτουργεί σχολεία, συντηρεί θέατρο, εκδίδει εφημερίδες, τηρώντας παράλληλα με ευλάβεια τις εθνικές και θρησκευτικές παραδόσεις ενώ για τους νέους και ειδικά για τις γυναίκες η αντίσταση θα αποτελέσει μια πρώιμη κοινωνική επανάσταση. Από τις διάσπαρτες μικρές ανταρτικές ομάδες θα προκύψουν οι τρεις κύριες αντιστασιακές οργανώσεις: το ΕΑΜ και ο στρατός του, ο ΕΛΑΣ, που ίδρυσαν το ΚΚΕ και άλλα αριστερά κόμματα, ο ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα και η ΕΚΚΑ του συνταγματάρχη Ψαρρού. Κορυφαία στιγμή του αγώνα η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, το φθινόπωρο του 1942 που πραγματοποίησαν αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ με Βρετανούς σαμποτέρ. Κάθε οργάνωση έχει τη δική της προσφορά στον αγώνα κατά των κατακτητών, οι ηγεμονικές όμως τάσεις που εκδηλώθηκαν, οι αγεφύρωτες ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές, η πρωτοβουλία των Γερμανών να συστήσουν Τάγματα Ασφαλείας για να χτυπήσουν την αντίσταση και η ανοιχτή βρετανική επέμβαση στα ελληνικά πράγματα, οδήγησαν το 1943 σε ένοπλη εμφύλια σύγκρουση. Ο ένοπλος αγώνας συνεχίστηκε ωστόσο μέχρι και την τελευταία μέρα της Κατοχής και η πρώτη ελληνική περιοχή που απελευθερώνεται, ο Έβρος, θα πέσει μετά από σκληρές συγκρούσεις στα χέρια των ανταρτών στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944.
Τα αντίποινα των αρχών κατοχής για την αντιστασιακή δράση είχαν ως αποτέλεσμα χιλιάδες εκτελεσμένους αθώους κατοίκους, χιλιάδες πυρπολημένα σπίτια και εκατοντάδες χωριά κατεστραμμένα. Μετά τις καταστροφές και τις ομαδικές εκτελέσεις στη μάχη της Κρήτης, ήρθε η σειρά της Μακεδονίας. Τον Σεπτέμβριο του 1941 οι Γερμανοί θα εκτελέσουν εκατοντάδες αθώους χωρικούς στην περιοχή του Κιλκίς και της Νιγρίτας καθώς και στο Μεσόβουνο Εορδαίας. Λίγο αργότερα, στην Ανατολική Μακεδονία πάνω από 2.000 Έλληνες εκτελέστηκαν από τις βουλγαρικές αρχές κατοχής σε αντίποινα για την εξέγερση των κατοίκων της περιοχής της Δράμας. Το Δίστομο, τα Καλάβρυτα και το μπλόκο της Κοκκινιάς έγιναν σύμβολα θυσίας στον αγώνα για δικαιοσύνη και λευτεριά. Οι φυλακές της χώρας γέμισαν κρατούμενους αγωνιστές και πολλοί από αυτούς εκτελέστηκαν.
Η προέλαση των συμμάχων στην Ιταλία και τη Γαλλία και των Σοβιετικών στην κεντρική Ευρώπη υποχρέωσε τους Γερμανούς να εκκενώσουν την Ελλάδα το φθινόπωρο του 1944 εκτός από τα Χανιά της Κρήτης που παρέμειναν υπό γερμανική κατοχή μέχρι το Μάιο του 1945. Ωστόσο, η απελευθέρωση του μεγαλύτερου μέρους της χώρας τον Οκτώβριο του 1944 βρήκε τη χώρα κατεστραμμένη και τον λαό διχασμένο εξαιτίας των πολιτικών παθών που οξύνθηκαν στη διάρκεια της Κατοχής. Έτσι, οι ξέφρενοι πανηγυρισμοί για το τέλος της Κατοχής κράτησαν λίγες μόνο μέρες πριν η χώρα βυθιστεί στο χάος του εμφυλίου πολέμου.
Επιμύθιο
Εμείς ωστόσο κρατάμε το αυθεντικό νόημα της σημερινής επετείου: το πνεύμα της αντίστασης, το γνήσιο πατριωτικό φρόνημα και την προσήλωση στη δικαιοσύνη ως προϋπόθεση της ειρήνης. Πάνω απ’ όλα, κρατάμε στην ψυχή μας το μήνυμα του αγώνα για την ελευθερία όπως την ύμνησε ο εθνικός μας ποιητής. Ειδικά, σήμερα, που αντιμετωπίζουμε ως έθνος, ως Ελλάδα και Κύπρος, τη θανάσιμη απειλή του τουρκικού επεκτατισμού η επέτειος του ΟΧΙ, της απόφασης για αντίσταση και της εθνικής ομοψυχίας του έπους του ’40, είναι επίκαιρη περισσότερο ίσως από ποτέ.
Έλληνες ψηλά τις καρδιές μας!
